V. I. P.

Pagpasok mo pa lang sa compound, sa may gate, pag-iiskwatin ka muna habang binubusisi ng gwardya ang gamit mo. Importante na nakaiskwat ka, hindi lang dahil tinitiyak ng gwardya ang seguridad para hindi ka makagawa ng kung ano laban sa kanila, kundi para linawin sa simula pa man na sila ang hari dito, na pwede nilang gawin ang gusto nila, at kailangan mong gawin ang lahat ng sabihin nila. Dinudurog nila ang dignidad ng tao para mawalan ito ng kapasyahang lumalaban o tumakas.
Lahat ng gamit, dadaan sa masusing pagbusisi. Kinukuha nila ang lahat na pwedeng maging sandata. Ang sipilyo, pinuputol nila hanggang sa tama lang na may mahawakan ka. Kadalasan kasi, pinapatulis ang dulo nito para maging panaksak. Bawal din ang lapis o bolpen. Pagkatapos, ang papeles mo naman ang bubusisiin nila. Mula sa pangalan, edad, tirahan, hanggang sa kaso. Lahat, dapat sumagot ka nang magalang kundi malilintikan ka.
Pagkatapos mo sa mga gwardya, dadaan ka naman sa kamay ng mga kapwa mo bilanggo. Dito magpapatuloy ang pagdurog sa dignidad mo. Malamang ang mga gwardya rin mismo ang nagpasimula nang ganoong sistema; inuutusan nila ang mga presong dikit sa kanila na ganoon ang pagtrato para lalong matakot ang tao at hindi makaisip tumakas. Ang iba, mukhang gumaganti na lang kasi ganoon din ang dinanas nila noong unang dating nila.
Pagpasok mo pa lang sa pasilyo, dadaan ka na sa mapang-usisang titig ng mga tao. Sa selda, sasaluhin ka na ng mga opisyales. Dati, at sa iba pa ring kulungan ngayon, sa pamamagitan iyon ng suntok. Sa iba, aabot iyon hanggang sa bugbog, lalo na kung rape ang kaso mo. Marami naman doon ang talagang pusakal na kriminal, pero partikular na galit talaga sila sa rapist. Iyong tipong kulay ube na ang balat, tuloy pa rin sa bugbog; kapag hinihimatay, binubuhusan ng tubig para magising ulit.
Pero karaniwan ngayon, pitik na lang. Dadaan ka sa mas mabusisi pang pagtatanong ng mga opisyales. Mas mabusisi kasi sila ang makakasalamuha mo sa loob ng 24 oras bawat araw hanggang sa kung gaano katagal ang imamalagi mo doon. Kailangan nilang ipakita na kung sa labas, ang mga gwardya ang hari, sa loob ng selda, sila naman. Atas din ito mula sa mga gwardya. Pinababantayan nila ang mga preso sa mga kapwa nila preso, nagbabantang kapag may nakatakas, malilintikan ang mga maiiwan. Sa takot sa kayang gawin ng mga gwardya (kahit ang pumatay ng preso tapos palalabasin lang na tumakas), nagagamit nila ang mga preso laban sa isa’t isa at napapadali sa gayon ang trabaho nila ng pagbabantay. Ang mga opisyales naman, nakikita itong pagkakataon para magkaroon ng kapangyarihan kahit paano sa loob ng selda, kahit pa kadalasan, kailangan nilang sumipsip sa mga gwardya. Ang mayor ang pinakamataas; meron ding katulad ng karaniwang sekretarya at tresorero; bastunero o tagapagparusa; hanggang sa mga mahinarya o tagatiyak ng seguridad sa loob ng selda.
Pagkatapos ng lahat ng seremonya, ipapaloob ka sa mas maliit pang grupo. Sila na ang madalas mong makakasama, sa pagkain, pagtulog at iba pa. Sa mga unang araw mo, bawal ka pang makisalamuha sa ibang grupo. Kahit ang makipag-usap o pumunta sa tarima. Sa loob kasi ng selda, merong magkakaiba ang “tatak” o gang. Depende sa kulungan; kapag mas malaking kulungan, mas maraming gang, kadalasan magkakalaban pa. Pero hindi naman araw-araw may gulo. Pwede pa ring umiral ang dalawang grupo sa iisang selda, basta’t alam mo ang lugar mo sakaling magkaroon nga ng gulo. Sa iba, nagiging dagdag na seguridad ang “tatak” para hindi ka basta galawin. Hindi ka rin pwedeng maging opisyales hanggat wala kang “tatak.” Kaya tatak ang tawag, magiging pinal na myembro ka na kapag natatuan ka na ng “tatak” ng grupo. Kaya hindi ka muna pwedeng kumausap ng ibang tao, para hindi ka masulot ng kabilang grupo. Dito natitiyak din ang balanse sa loob. Mapayapang napaghahatian ng mga grupo ang mga taong dumarating. Salitan sa pagsalo sa mga bago para pantay ang pagdami ng mga myembro.
Sa pagtulog, may kanya-kanyang lugar ang mga grupo. Kung maluwag pa ang selda, maswerte ka at pwede kang magkaroon kaagad ng sarili mong tarima. Pero kung masikip na, magtiis ka muna sa sahig o dalawa kayo sa iisang tarima. Sa pinakamalalang sitwasyon, sa sobrang puno ng selda, salitan kayo sa pagtulog. Para kayong sardinas na nakahilera nang maayos sa sahig para magkasya habang nakaupo o nakatayo muna ang iba.
Sa pagkain, may sari-sariling lalagyan ang bawat grupo para hindi magulo ang pagkuha. Isa o dalawa lang ang kukuha sa inyo ng pagkain para sa grupo. Dadalhin ng mga trustee (mga preso din pero binibigyan ng pribilehiyong makalabas ng selda kapalit ang pagtatrabaho tulad ng pagluluto) ang pagkain, ang mga mahinarya ang mag-aayos sa may tarangkahan, at iaabot sa bawat grupo. Ang isang tiyak, hindi galing sa restawran ang pagkain. Maliit lang ang badyet para sa pagkain ng mga preso. Habang mas lumiliit ang kulungan, mas lumalala rin ang sitwasyon. Kung tarantado pa ang mga gwardya, pinagkakakitaan pa nila ang kakarampot na pondong iyon. Kaya ang natitira para sa mga preso, halos parang pakain na sa baboy ang itsura ng kinakain. Sa umaga, nilugaw na kanin at malabnaw na kape. Para magkaroon ng sustansya, nilalagyan naman ng isang itlog, pero walang kalasa-lasa. Mas maganda pa kung instant noodles ang nilalahok, hindi kasing sustansya ng itlog, pero mas malasa naman. Dahil sa kaunti lang ang kinakain sa umaga, pagpatak pa lang ng alas-10 o alas-11, gutom na naman kayo. Pinakamatindi pagdating ng Linggo. Ang almusal ay isang tasang salabat lang at tatlong pirasong pandesal na kasing laki ng piso!
Pagkatapos kumain nang lahat, pagsasama-samahin ang lahat ng pinggan at pinagkainan. Ang nakatalagang mga cleaner ang maghuhugas. Ito ang papel ng mga bagong dating. Kailangan tipid sa tubig ang paghuhugas, kasi limitado lang ang tubig.
Paggising sa umaga, binubuksan na ang gripo sa labas. Sa maliliit na kulungan, minsan walang gripo, meron lang nag-iigib ng tubig. Inilalagay sa isang dram na nasa gitna ng selda. Doon, sabay-sabay na maliligo ang lahat, maglalaba, tapos lilinisan na rin ang selda. Sa malalaking kulungan, meron namang banyo sa likuran kung saan pwedeng maligo. Laging mauuna ang mga opisyales hanggang pababa.
Kapag naglilinis ng selda, karaniwan, lahat kayo. Pero syempre, pwedeng hindi tumulong ang mga mayor. Binubuhusan ng tubig ang sahig para malinis hanggang sa ilalim ng mga tarimaan. Pagkatapos, winawalis ang tubig palabas ng selda. Ang ibang preso, winawalis naman ang tubig palabas ng pasilyo. Tapos, kanya-kanyang kuha ng basahan. Ilalapag sa sahig ang damit, tapos iyon ang ipangtutulak sa tubig para lumabas. Dahil sa buryong ng mga preso, kadalasan ginagawa itong parang laro. Lilinya ang ilang preso, tapos sabay-sabay na mabilis na tatakbo papunta sa tarangkahan na magpapadulas pa sa dulo. Paulit-ulit na gagawin ito hanggang sa bumaba na ang tubig sa selda.
Sa panahon ng tag-araw, parang pugon ang buong selda. Kawawa ang mga nasa pinakataas na tarima. Halos lahat sa sahig na nahihiga. Pagdating naman ng panahong malamig, para kayong nasa freezer. Sa sobrang siksikan, marami kang makukuhang sakit sa balat. Kapag may nagsimulang magkaroon ng kati-kati sa balat, lahat na kayo damay. Ang mga surot, kahit anong gawin, habambuhay nang meron noon sa mga higaan niyo.
Kung titingnan, hindi naman ganoon kasaklap ang buhay sa loob ng selda. May mga araw din nagkakasiyahan sa loob. Minsan, ang mga gwardya mismo ang nagpapainom sa mga kadikit nilang preso. Sa mga ispesyal na araw, tulad ng Pasko, nagkakaroon din ng kaunting salo-salo.
Pagsapit ng Linggo, o Sabado at iba pang araw para sa ibang relihiyon, medyo masaya ang atmospera. Dumarating kasi ang mga taong-simbahan para magmisa. Minsan, may dala rin silang kaunting regalo para sa mga preso: kaunting pagkain, damit, kumot at banig. Marami sa mga preso, talagang relihiyoso kahit noong nasa labas pa. Pero para sa iba, nagiging pagkakataon lamang ito para mabago ang rutina na nagpapabagot sa kanila sa araw-araw. Nakakatulong ito para mas makatagal sa loob.
Sa pagdaan ng panahon (at sa loob ng kulungan, marami ka nito), makakaangkop ka na sa bagong kapaligiran. Mas makikilala mo na rin ang mga tao. Kahit pa mga preso, mga tao pa rin sila. Ang mga taong kasalamuha mo, minsan mas totoong tao pa kaysa mga makakasalamuha mo sa labas. Meron din namang hindi gaanong mapagkakatiwalaan, pero basta mahusay kang makitungo, wala kang magiging problema sa kanila. Totoo, may mga kriminal — holdaper, isnatser, nakapatay, at iba pa – pero meron ding mga biktima lang ng hustisya sa bansa – mga maliliit na magsasaka na nakainitan ng asyendero o nasangkot sa kung anong gulo. Ang isang mahalagang tandaan, huwag kang basta-basta maniwala sa lahat ng sinasabi sa iyo. Ganoon ang laro sa loob para makatagal. Pwede kang bola-bolahin para lang makakuha ng pabor sa iyo.
Hindi totoo ang napapanood sa pelikula tungkol sa mga tatoo. Hindi porke puno ng tatoo ang katawan, siya na ang pinakasiga. Sa kabaliktaran, ang mga taong punung-puno ng tatoo sa katawan, kadalasan kasi pinagtripan at ginawang blackboard ang katawan. Huwag kang matakot sa mga taong maraming kwento sa katapangan, karamihan doon yabang lang. Mas matakot ka sa mga taong hindi palaimik, hindi na nagsasalita iyon, ginagawa na lang nang basta.
Sa loob ng selda, hindi mahalaga kung ano ang kaso mo. Ang mahalaga sa inyo kung paano palilipasin ang bawat araw nang matiwasay. Ang isang tiyak, kahit sinong tanungin mo doon, lahat kayo inosente. Totoo naman, dahil hanggat hindi pa nahahatulan sa korte, inosente pa kayo. Ang kaso lang, sa tagal ng hustisya sa bansa natin, hindi pa man nahahatulan, para ka na ring pinarurusahan sa loob ng kulungan. Ang iba nga, mas matagal na sa loob ng kulungan kaysa maaaring ibigay sa kanilang parusa kung mahatulan silang may-sala. Pero ang pinakamasaklap, merong mas pinipili pa ang mamalagi sa kulungan dahil mas maganda pa ang lagay nila. Hindi nga sila nakakalabas kung gusto nila, pero araw-araw naman, tiyak nilang may makakain sila.
Sa loob ng kulungan, umiiral din sa loob ang parehong pamantayan ng lipunan sa pagtrato sa mga tao. Totoo, sa unang pagdating, nagsisimula kayo sa pinakababa. Pero iba pa rin ang buhay ng mayaman at mahirap sa loob ng selda. Kung mayaman ka, marami kang pwedeng makuhang pribilehiyo, sa tamang presyo. Madali kang makakaangat sa pusisyon. Hindi ka rin basta-basta gagalawin kahit bago ka, lalo na kung madalas kang utangan. Kahit ang mga gwardya, iba ang trato sa iyo. Hindi katulad sa mahihirap, sila ang karaniwang nasa baba. Inuutus-utusan lang. Umaangat lamang ang katayuan nila kung matagal na sila sa loob. Pero sino ba naman ang gustong tumagal sa loob?
Ang lahat ng ito, totoo para sa halos lahat ng kulungan sa buong bansa. Nagkakaroon lamang ng paritkularidad sa bawat lugar, pero halos ganoon rin ang karanasan ng mga preso. Iyon ay, maliban lamang kung ang apelyido mo ay Ampatuan…